Datum: 17-06-2015
Een kansrijk stuk Utrecht
Tijdens de Dag van de Architectuur 2015 op 20 juni stelt Utrecht zijn meest recente architectuurparels open. Nieuwbouw, herbestemmingen en gebouwen die op een nieuwe bestemming wachten openen hun deuren. In deze serie verkent Aorta drie prominente stedelijke transformaties. Deze laatste keer staan de ontwikkelingen binnen de Merwedekanaalzone centraal.
Tekst: Maurice Hengeveld
Versnipperde vernieuwing
Waarschijnlijk door maar weinig mensen als een aaneengesloten gebied in de stad gezien of als zodanig herkend is het de Merwedekanaalzone waar zich in de nabije toekomst een omvangrijke binnenstedelijke herontwikkeling zal voltrekken. De Merwedekanaalzone, in functie en uitstraling nogal divers, strekt zich langs de westelijke oevers van het Merwedekanaal uit tussen de A12 in Zuid en het Amsterdam Rijnkanaal in Noord. Het gebied gaat in de toekomst fungeren als nieuwe verbinding tussen de binnenstad en de wijken in West. De plannen dateren al van begin deze eeuw, de uitvoering verloopt traag en soms moeizaam. Desondanks dient zich versnipperd over het gebied de vernieuwing al aan! Niet alleen in de vorm van prominente nieuwbouw, maar ook herbestemmingsprojecten zijn nadrukkelijk onderdeel van de veranderingen.
Parkeren bij de Jaarbeurs, Foto: INDYMAH
Van hoogtijdagen tot verval
Tussen 1880 en 1892 is het Merwedekanaal aangelegd als onderdeel van de scheepvaartverbinding voor de opkomende industrie en handel tussen Amsterdam, Utrecht, de grote rivieren en verder naar Duitsland. Veel fabrieken vestigden zich langs het kanaal, dat sneller dan verwacht te klein werd voor de scheepvaart. Nadat het Amsterdam Rijnkanaal werd gegraven – dat met enige vertraging als gevolg van het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog pas in 1952 werd geopend – raakte het Merwedekanaal in onbruik. Bedrijven vertrokken, veel industriepanden werden gesloopt. Tussen Oog in Al en Lombok, bij het gebouw van de Nederlandse Munt, liggen de Muntsluis en Muntbrug als overgebleven industrieel erfgoed uit de hoogtijdagen van het Merwedekanaal. Iets zuidelijker vind je Mobach Keramiek, al vijf generaties lang gevestigd in Merwede.
Hernieuwde aandacht
‘Hoewel de Merwedekanaalzone uitstekend ligt ten opzichte van het centrum en de gemeente hier een vrij grote woningbouwopgave wil realiseren, leeft het gebied nauwelijks in de stad.’ Dat was de uitkomst van het in maart 2011 gehouden Stadsdebat waarin de gemeente Utrecht inwoners uitnodigde mee te denken over de binnenstedelijke bouwopgave. Op de speciaal voor het Stadsdebat gelanceerde website werden voor 13 aangewezen locaties, waaronder de Merwedekanaalzone, meer dan 200 ideeën geplaatst met daarop weer zo’n 500 reacties. Ruim 6000 mensen bezochten de website en droegen daar ook zelf locaties aan voor binnenstedelijk bouwen. De reacties zijn meegenomen bij het opstellen van het Dynamisch Stedelijk Masterplan (DSM). De ontwikkelingen daarin worden, aldus de gemeente, steeds opgepakt in nauwe samenwerking met alle betrokken partijen, zoals ontwikkelaars, bewoners en corporaties.
Verhogen belevingswaarde
Weliswaar was het gebied al in de ‘Structuurvisie Utrecht 2015-2030’ (zie pagina 63) uit 2004 opgenomen en lag er sinds 2005 de gemeentelijke ‘Visie Merwedekanaalzone’, de opgave werd in het Stadsdebat 2011 in twee gebiedsdelen aan Utrechters werd voorgelegd. Zowel het gebiedsdeel tegenover Parkhaven (deelgebied vier) als het deel tegenover Rivierenwijk (deelgebied vijf), ooit bedrijventerreinen aan de rand van de stad, liggen inmiddels ingeklemd tussen woongebieden. Met de komst van de nieuwe wijken in West, zoals Kanaleneiland en Leidsche Rijn, zijn de betreffende deelgebieden een bijna hinderlijke barrière gaan vormen. Transformatie naar nieuwe stedelijke woon-/werkgebieden zou de nu nog grotendeels troosteloze en monofunctionele bedrijventerreinen kunnen opwaarderen tot het nieuwe midden van de stad. Een dergelijke hoge ambitie is alles behalve vreemd, maar hoe breng je dat als gemeente verder? Eenduidige communicatie daarover zou daaraan kunnen bijdragen, maar ontbreekt helaas nog.
Het weinig fraaie zicht vanaf het water op de Jaarbeurs, Foto: INDYMAH
Geen blauwdruk, maar vertrekpunt
In juni 2011 wordt uiteindelijk het Dynamisch Stedelijk Masterplan (DSM) gepresenteerd als agenda voor de binnenstedelijke bouwopgave. Voor de deelgebieden vier en vijf zijn daarin thema’s als verbindingszone, flexibel en betaalbaar wonen, diversiteit in functies, waterrijk en groene recreatiezone opgenomen. Niet heel verrassend, maar wel een logisch vervolg op het voortraject van de Structuurvisie, de gebiedsvisie en het Stadsdebat. En hoewel het DSM nadrukkelijk niet als blauwdruk is bedoeld dient het vanzelfsprekend wel als vertrekpunt voor concrete (toekomstige) ontwikkelingen. Die dienen zich inmiddels, weliswaar versnipperd over de gehele zone, her en der al prominent aan. Het is juist die versnippering die maakt dat de ontwikkelingen door menigeen niet in het grotere geheel van de binnenstedelijke opgave Merwedekaalzone worden gezien.
Cereolfabriek als aanjager van ontwikkelingen langs het Merdwedekanaal, Foto: INDYMAH
Zichtbare en nog onzichtbare ontwikkelingen
Eén van de meest prominente ontwikkelingen is de restauratie en herbestemming van de Cereolfabriek, direct naast Park Oog in Al. Aangrenzend is het de hoogwaardige nieuwbouw van Meyster’s Buiten die mooi aansluit bij de plannen voor de binnenstedelijke centrumlocatie in wording. Iets zuidelijk, op de hoek van de Kanaalweg en de Doctor M.A. Tellegenlaan, is inmiddels het Rijksmonument Villa Jongerius volledig gerestaureerd en als vergader- en evenementenlocatie nieuw leven ingeblazen. Het naastgelegen voormalige defensieterrein werd april 2014 door de gemeente Utrecht aangekocht voor herontwikkeling tot nieuwe woonwijk. Er zullen de komende jaren zo’n 600 woningen gebouwd worden, waarvan 350 studentenwoningen en 250 eengezinswoningen. Een paar honderd meter verderop zal op termijn Wilhelminawerf verrijzen, met een woonprogramma voor robuust stedelijk wonen aan het water.
Rijksmonument Villa Jongerius in 2014 schitterend gerenoveerd, Foto: INDYMAH
Meer Merwede als aanjager
Deelgebied vijf, tussen Balijebrug en Socratesbrug, kent inmiddels een eigen dynamiek. Rond de gewenste transformatie van distributiegebied naar een woon-, werk- en recreatiegebied is het Meer Merwede dat zich sinds september 2012 inzet als aanjager en ondersteuner van het proces. Door middel van een gerichte gebiedsmarketing, bijeenkomsten en fysieke interventies zoals het skatepad bij de Balijebrug werken de initiatiefnemers samen met eigenaren, gebruikers en gemeente Utrecht inmiddels aan een ontwikkelingskader en aan de realisatie van tijdelijke functies in het gebied. Een gebied waar overigens al van alles gebeurt, zoals de tijdelijke herbestemming van het voormalige OPG-terrein. Daar hebben de creatieve broedplaats Vechtclub XL, restaurant De Klub, de sportieve hotspot KW4 en werklocatie De Alchemist inmiddels hun intrek genomen. Aan de zuidkant van het gebied zijn de woontorens van City Campus MAX een eyecatcher en wordt daarnaast het appartementencomplex Twogether gebouwd, beide projecten van Bouwfonds Property Development (BPD).
Business Eiland
Het direct naast de A12 gelegen kantorenpark, gerealiseerd in de tijd van economische voorspoed, heeft anno 2015 zijn eigen problematiek. Naast inmiddels behoorlijk wat leegstand – de imposante kantoortoren Le Mirage bijvoorbeeld staat al sinds de oplevering grotendeels leeg – is het met name het monofunctionele karakter dat het gebied onaantrekkelijk maakt. Ook hier dienen zich echter ontwikkelingen aan die naar verwachting meer dynamiek in het gebied zullen brengen. Zo wordt een voormalig kantoorgebouw van de gemeente Utrecht aan de Vliegend Hertlaan door vastgoedinvesteerder City Pads getransformeerd tot wooncomplex met 252 zelfstandige appartementen en studio’s voor hoogopgeleide expats. Iets verderop in het gebied wordt gebouwd aan een Van der Valk congreshotel met direct ernaast het kantoorgebouw De Winthont. Focus binnen het gebied blijft vooralsnog business.
Voormalig defensieterrein wordt een woonwijk, Foto: INDYMAH
Totale gebiedsvisie in kaart
Eenduidige communicatie over de Merwedekanaalzone als aaneengesloten binnenstedelijke herontwikkelingslocatie ontbreekt tot op heden. Dat beaamt ook Eric Rossen, als adviseur stedelijke ontwikkeling vanuit de gemeente al vanaf aanvang betrokken bij de plannen. Rossen: ‘Binnen de deelgebieden vier en vijf wordt al langere tijd aan transformatie gewerkt, waarbij bijna iedereen deze gebieden ‘de Merwedekanaalzone’ noemt. Er is weliswaar veel meer, alleen wordt dit vaak niet aan de totale gebiedsvisie gekoppeld. Daar lijkt verandering in te komen nu recent voor deelgebied drie (Jaarbeurs) de ‘Toekomstvisie Utrecht-centrum: a Healthy Urban Boost’ is gepresenteerd.’ Mede met het oog op de ook door Rossen nog gemiste koppeling hebben Aorta en Meer Merwede in het kader van de Dag van de Architectuur nu een gebiedskaart gemaakt. Hopelijk worden daarmee alle ontwikkelingen binnen de Merwedekanaalzone als geheel nu beter met elkaar in verband gebracht.
Gebiedskaart Meer Merwede, Ontwerp: Studio Moan
Maurice Hengeveld is freelance tekstschrijver-redacteur-journalist en tevens als pr/communicatiemedewerker verbonden aan het gebiedsproject Meer Merwede. Hij werkte voorheen als hoofdredacteur bij DUIC.nl en als coördinator pr/communicatie bij De Kargadoor. Maurice richt zich voornamelijk op storytelling, brand journalism en web content strategie en schrijft graag over zijn stad: Utrecht.