Datum: 19-05-2017
In een eerdere bijdrage uit oktober 2014 hier op aorta.nu werd al uitgebreid ingezoomd op de herontwikkeling van de typisch naoorlogse stadswijk Kanaleneiland. Sindsdien is alweer een aantal nieuwe ontwikkelingen in gang gezet. Niet alleen binnen het Masterplan Kanaleneiland Centrum, maar ook in het noordelijke deel van de wijk. Zo worden momenteel onder andere Your Urban Space gerealiseerd, direct naast Winkelcentrum Kanaleneiland, en Up Living op het voormalige terrein van Ziekenhuis Oudenrijn. Wat betekenen al die ontwikkelingen voor de wijk en haar bewoners?
Tekst: Maurice Hengeveld
Nieuwe impuls
Het Structuurplan Kanaleneiland Centrum vormt de basis voor de huidige ontwikkelingen op Kanaleneiland en is bedoeld ‘om het centrum van de wijk door sloop en nieuwbouw te moderniseren en daarmee heel Kanaleneiland een nieuwe impuls te geven. Het is een intensief programma gericht op het verbeteren van de sociaal economische positie van de wijk en haar bewoners. Binnen het plan moeten goede woningen voor alle soorten inkomensgroepen en leefstijlen, onderwijsvoorzieningen en een ontmoetingscentrum aanwezig zijn. Deze voorzieningen moeten uiteindelijk zorgen voor een levendig en hedendaags centrum, versterkt door een grote variatie van opvallende bouwvormen en hoogten als nieuwe representatieve stedelijke entree naar de binnenstad’. Ook voor Kanaleneiland Zuid en Noord werd eerder een vernieuwingsaanpak ontwikkeld. Naast het vernieuwen van woningen en het op peil houden of verbeteren van de openbare ruimte stond daarbij ook het investeren in mensen centraal, zo valt (terug) te lezen in de ‘Voortgangsrapportage krachtwijken 2014’ (zie vanaf pagina 10) van de gemeente Utrecht.
Moeizame gebiedsontwikkeling
Voortvloeiend uit de ‘Aanpak Kanaleneiland Zuid 2010-2020’ rondde woningcorporatie Mitros daar in 2013 de (vanwege het vrijkomen van asbest) langdurige en beladen renovatie af van flatgebouwen aan de Stanleylaan en omgeving. Aansluitend werd de openbare ruimte Stanleylaan heringericht met een bijdrage uit het wijkactieprogramma. Bo-Ex renoveerde twee complexen aan de Livingstonelaan en Portaal voerde de hoog-niveau-renovatie van vier complexen uit, inclusief de economische plint in de flat aan de Columbuslaan. In Kanaleneiland Noord moest Mitros destijds de aanpak van de noordelijke punt uitstellen. Inmiddels is daar rond de Pearsonlaan echter de renovatie en onderhoudsaanpak KENN van start gegaan. Ook de sloop- en nieuwbouwplannen voor het voormalige Eiland 8 – tussen Winkelcentrum Kanaleneiland en het Amsterdam-Rijnkanaal – vervielen destijds. Momenteel loopt daar het renovatie- en nieuwbouwproject Your Urban Space. De gaandeweg bijgestelde vernieuwingsaanpak vergt een nadere analyse van zowel de fysieke effecten als de sociale aspecten voor Kanaleneiland Noord.
Niet voor iedereen
‘Verontwaardiging PvdA over investeringen Qatar in Kanaleneiland’. Dat was de kop boven een nieuwsartikel op duic.nl afgelopen februari. Naar aanleiding van het – overigens al in 2015 bekende – nieuws dat investeringsmaatschappij Aventicum, een joint venture van het staatinvesteringsfonds van Qatar en zakenbank Credit Suisse, miljoenen steekt in woningen op Kanaleneiland stelde de lokale fractie van de PvdA schriftelijke vragen. “Het is onacceptabel dat een steenrijke oliestaat veel sociale huurwoningen aankoopt en na een renovatie verhuurt tegen markthuur”, stelt de PvdA. Het gaat om 252 sociale huurwoningen tussen het winkelcentrum Kanaleneiland en het Amsterdam-Rijnkanaal die al op de nominatie stonden om te worden gerenoveerd. Voor dit gebied stonden eigenlijk ingrijpende sloop- en nieuwbouwplannen op het programma. Toen als gevolg van de economische crisis die plannen niet haalbaar bleken sloegen woningcorporaties Mitros en Portaal, de gemeente Utrecht en Heijmans begin 2014 een andere weg in. Een groot deel van de woningen keren momenteel op de markt terug als koopwoningen – waaronder een deel kluswoningen die voor een relatief laag bedrag in de verkoop gaan – en vrije sector huurwoningen.
Actieve stedelingen
Onder de naam Your Urban Space wordt het betreffende gebied momenteel in een nieuw jasje gestoken en uitgebreid met nieuwbouw langs de Churchillaan. Rondom de vier binnentuinen komen renovatieappartementen, kluswoningen en nieuwbouwappartementen. Het gaat daarbij om koop en huur ‘voor actieve stedelingen die goed en betaalbaar willen wonen’, zo vermeldt de website hetwordtmooi.nl rond de ontwikkelingen in Kanaleneiland Centrum. Door het vernieuwingsproject neemt het aantal sociale huurwoningen in dit gebied weliswaar sterk af, maar de corporaties en de gemeente hopen dat dit ten goede komt van de buurt. Als antwoord op de recent door PvdA-Utrecht gestelde schriftelijke vragen daarover antwoord het college dan ook: ‘Bij de vernieuwingsaanpak voor Kanaleneiland is het van meet af aan de bedoeling geweest om een meer gedifferentieerde wijk te krijgen, waarin nieuwe- en gerenoveerde woningen zouden komen voor zowel bewoners uit de wijk als bewoners van buiten de wijk die in Kanaleneiland wilden gaan wonen.’
Transformatie van naoorlogse portiekflats in het project Your Urban Space.
‘Gewilde wijk’
Wie zich een beetje verdiept in de lopende projecten, zoals Your Urban Space, KENN en Up Living, merkt dan ook dat die zich richten op een heel andere doelgroep dan de oorspronkelijke bewoners van Kanaleneiland. Veelal hippe jonge mensen vullen op de naar buiten gebrachte impressies de zonnige en overwegend groene straten van een volledig gerestylede wijk. Daarbij wordt gecommuniceerd in termen van een (toekomstige) ‘fijne en frisse leefomgeving’, ‘een moderne dynamische woonomgeving’ en een ‘gewilde wijk’ met een ‘winkelcentrum in opkomst’. ‘Samen met vrienden genieten van wonen in Utrecht komt steeds dichter bij, echt cool!’, stellen twee enthousiaste kopers van KENN rond de Pearsonlaan in noord. En de toekomstige bewoners van het direct ernaast in aanbouw zijnde Up Living – op het terrein de het voormalige Oudenrijn ziekenhuis – krijgen een reeks verderop gelegen hippe restaurants aanbevolen voor als ze eens geen zin hebben om te koken. Overduidelijk een inzet dus op een jonge doelgroep – ook afkomstig uit andere delen van de stad, en een meer gedifferentieerde bevolkingssamenstelling in Kanaleneiland.
‘Grote behoefte aan verscheidenheid’
In het gebiedsplan ‘Kansrijk Kanaleneiland Nood 2008-2018’ wordt de inzet op die meer gedifferentieerde wijk toegelicht vanuit de toenmalige (2008) bewonerskenmerken. ‘Voornamelijk (80 procent) van allochtone afkomst (Marokkaans en Turks), overwegend jong (32 procent is jonger dan 18) en veelal laagopgeleid, dus een hoge werkloosheid. Veel problemen achter de voordeur (opvoedingsproblemen, schulden, werkeloosheid, psychosociale problemen) en moeilijk in staat de problemen zelf te overwinnen of de weg te vinden naar hulpverlening. Ook is er een groep, die de problemen in het gezin negeert, voor overlast zorgt en slecht bereikbaar is voor hulpverleners. Kinderen in Kanaleneiland sporten minder dan hun leeftijdgenootjes in de stad (38 procent ten opzichte van 63 procent stedelijk) én door de belemmerende omstandigheden in de hele buurt weinig betrokkenheid bij de leefomgeving.’ Verderop in het gebiedsplan wordt aanvullend gesteld: ‘Iedereen is het erover eens dat Kanaleneiland-Noord grote behoefte heeft aan een grotere verscheidenheid aan huishoudens.’
Instroom nieuwe bewoners
In hetzelfde gebiedsplan wordt naar aanleiding van de fysieke effecten in het zuid-, midden en noord kwadrant van Kanaleneiland Noord in een ‘doorkijkje’ naar de toekomst (2018) gesteld dat de bouw van nieuwe woningen zorgt voor een goede doorstroom van zittende bewoners en tegelijk instroom van nieuwe bewoners. ‘Het gemengde woningbestand, met voor diverse doelgroepen een aantrekkelijk woonmilieu, gecombineerd met de centrale ligging in de stad dicht bij het centrum, de goede ontsluiting en de vele voorzieningen hebben de wijk weer op de kaart gezet.’ Elders valt daarentegen te lezen dat veel bestaande huishoudens in de flats zouden willen verhuizen naar een eengezinswoning. ‘Eengezinswoningen zijn echter een schaars goed en zullen dat ook in de toekomst zijn, ook al is het de bedoeling meer grondgebonden woningen in het Noordkwadrant te realiseren. Ze zullen worden toegewezen op passendheid (huishoudensgrootte en inkomen).’ Als antwoord op eerdere opmerkingen dat het vergroten van het percentage koopwoningen in het Noordkwadrant naar 70 procent ertoe leidt dat huurders in dit gebied gedwongen de buurt moeten verlaten werd gesteld dat ‘geen enkel huishouden gedwongen Kanaleneiland hoeft te verlaten omdat er geen passende woning beschikbaar is.’ In hoeverre dat streven ook werkelijkheid wordt valt nog slecht in te schatten. De gehanteerde communicatiestrategie en –uitingen doen vooralsnog echter anders vermoeden!
Tijdelijk hipsterwijk
In een artikel van 29 juli 2016 op nrc.nl bespreekt Anne Corré aan de hand van het nummer ‘Alles went’ van Sef & Aafke Romeijn – over het snelle veranderen van buurten – het proces van gentrificatie dat zich in heel wat Nederlandse steden en wijken afspeelt. Daarin stelt Romeijn, zelf woonachtig op Kanaleneiland: ‘Ik vind dat echt te gek. Ineens kan ik aan de overkant van de straat een goedkope studio huren, omdat het een creatieve broedplek is geworden. Maar tegelijkertijd schaam ik me ervoor, het is wel nasty. Wat geeft mij als jonge hipster meer recht in deze buurt te wonen dan de mensen die hier opgroeiden?’ Een duidelijke constatering uit de wijk zelf, maar Romeijn gaat nog verder in haar reactie. ‘Ik ben het soort bewoner dat Kanaleneiland aan wil trekken’, stelt ze, ‘maar het wrange is dat ook ik op den duur zal moeten vertrekken. Ik heb dan toevallig een goed verdienende man, maar uiteindelijk wordt het hier voor zelfstandige creatievelingen ook te duur.’
Investeren in mensen
Dat naast het vernieuwen van woningen en het op peil houden of verbeteren van de openbare ruimte ook het investeren in mensen centraal staat in de ‘Voortgangsrapportage krachtwijken 2014’ is mooi. Hét gemeentelijke aanspreekpunt voor wijkbewoners op Kanaleneiland is al sinds jaar en dag het Wijkbureau Zuidwest , voorheen gevestigd aan de Marco Pololaan. Binnen het inmiddels afgeronde deelproject 3 van het nieuwe Kanaleneiland Centrum verhuisde het wijkbureau begin 2015 echter naar een ietwat verstopte locatie op de eerste verdieping in de nieuwbouw aan de Al Masoedilaan, direct naast Bibliotheek Kanaleneiland. De toegankelijkheid voor bewoners is daarmee helaas beduidend minder geworden, wat in het kader van de doelstellingen uit de voortgangsrapportage – investeren in mensen – niet ideaal lijkt. Toch valt in die rapportage (uit 2014!) te lezen: ‘De positieve ontwikkelingen in de wijk(en) zijn onmiskenbaar: dat blijkt niet alleen uit de monitor, dat geven ook bewoners en andere betrokkenen aan.’
Lessons learned
Over hoe de veranderingen in Kanaleneiland Centrum uitpakken en of er lessen zijn te leren uit de aanpak vond afgelopen 12 mei een interessante bijeenkomst plaats. Bij Krachtstation Kanaleneiland gingen betrokken partijen tijdens het Reizend Ruimtecafé dat AORTA onlangs organiseerde met elkaar én bewoners in gesprek. GEM (grond exploitatie maatschappij)-Kanaleneiland, de gemeente, Heijmans en de corporaties Mitros en Portaal – voor het eerst gezamenlijk naar buiten tredend – keken daarbij zowel terug als vooruit op de ontwikkelingen. Eensluidende conclusie daarbij was dat de neerwaartse spiraal waarin de ontwikkelingen in Kanaleneiland zich bevonden is gestopt en de weg terug naar boven lijkt te zijn ingezet. Wel lijkt het gaandeweg en noodgedwongen bijstellen van de sloop-/nieuwbouwplannen naar meer renovatie en nieuwbouw een onverwacht gunstig effect te hebben gehad op het keren van de kansen. De eigen identiteit van de wijk bleef daardoor enigszins behouden alsook de toegankelijkheid voor originele bewoners, zij het beperkt.
Meer verbinding gewenst
Dat die nieuwe mix van bewoners nog niet vanzelfsprekend heeft geleid tot meer sociale verbinding tussen de afzonderlijke groepen blijft ook voor de toekomst een punt van aandacht voor betrokken partijen. Bewoners – waarvan ook een aantal aanwezig tijdens de bijeenkomst – zijn niet allemaal onverdeeld positief over de ontwikkelingen, hoewel er van echte onvrede eigenlijk ook geen sprake is. Vragen over de matige bewonerscommunicatie en/of de beperkte mogelijkheden voor inspraak leven bijvoorbeeld nog volop, net als over het op pijl brengen en houden van wijkvoorzieningen en over het beheer van en onderhoud aan de openbare ruimte. Gebiedsmanager Wim Beelen zoomde tenslotte nog even uit naar het grotere verband van het project Stadseiland, waar inmiddels veel goede en mooie en ontwikkelingen plaatsvinden. Zonder enige twijfel interessant dus om over enkele jaren nog eens opnieuw in te zoomen op Kanaleneiland!
Van de projecten van het GEM Kanaleneiland heeft Magazine on the Spot een aansprekende en verhelderende E-zine gemaakt – binnenkort ook hier in te zien. Een aanrader voor zowel betrokken partijen als bewoners en geïnteresseerden!
Maurice Hengeveld is freelance tekstschrijver-redacteur-journalist en tevens als communicatieman verbonden aan het gebiedsproject Meer Merwede. Hij werkte voorheen als hoofdredacteur bij DUIC.nl en is momenteel als vaste redacteur verbonden aan LEVEN! magazine Utrecht en Mens en Wijk (wijkmagazine Utrecht noordoost). Maurice richt zich voornamelijk op storytelling rond stedelijke ontwikkeling en schrijft graag over zijn stad: Utrecht.